James Bulman -May
Phó giáo sư- Tiến sỹ Lịch sử nghệ thuật
Khoa Truyền thông và Văn hoá Đại học Copenhagen
Khoa Truyền thông đa văn hoá Đại học Aarhus (Đan Mạch)

Phần 3- Hoa trong tranh của Bằng: Hoa Sen như vũ trụ thu nhỏ

Lấy cảm hứng chủ yếu từ sự phát triển của nghệ thuật Châu Âu từ khoảng 1875 đến 1940, nghệ thuật của Bằng còn tiếp thu các quan điểm từ trường phái lập thể. Điều này đặc biệt rõ trong các bức tranh của bộ sưu tập “Âm thanh Im lặng”, trong đó ông thể hiện những phác thảo sinh thái về một hồ sen với các thủ pháp đồ họa tạo thành ma trận của sự đồng hiện.

Nếu sáng tạo của Picasso và Braque ở trường phái lập thể là thể nghiệm diễn hoạ góc nhìn 360 độ trên không gian 2D của toan vẽ, thì Bằng lại tạo ra những biến tấu lập thể trên góc nhìn hiện thực của sự vật. Thay vì góc nhìn lập thể trong đó vật thể bị bẽ gãy, Bằng mô tả rõ và định vị các giai đoạn nở và tàn của hoa trên một đường cong. Ông phác thảo các lớp rõ rệt trong vòng đời của sen, cho phép khán giả suy ngẫm về các vòng đời sinh học, về thân phận và sự hiện hữu của quá khứ. Kỹ  thuật và chủ đề ở đây đan xen chặt chẽ với nhau và tạo nên một quá trình suy ngẫm liên tục hòa với tiếng vo ve của lũ chuồn chuồn.

Lấy cảm hứng từ những gì đẹp nhất của nhiều thế giới, toàn bộ tác phẩm của Bằng ghi lại một quá trình học hỏi gian khổ dẫn tới sự phát triển của một phong cách cá nhân. Trong khi Monet phát triển mô típ về hoa súng, Nolde khai thác hoa thuốc phiện và bút pháp điểm họa của Van Gogh phát triển mô hình Fibonacci của hoa hướng dương, Bằng lấy hoa sen làm biểu tượng của mình. Các biến tấu trên chủ đề hoa sen có nhiều trong tác phẩm của ông, trong đó ông nâng niu truyền thống cổ điển của Phật giáo Châu Á qua cách tôn vinh loài hoa thiêng này.

Sự thanh khiết của biểu tượng hoa sen có trước cả Đạo Phật. Loài hoa này được ca ngợi trong Kinh Hoa sen của Phật giáo Đại Thừa, biên soạn trong khoảng từ năm 100 trước CN và 200 sau CN ở Ấn Độ. Từ Ấn độ, nó lan truyền mạnh mẽ và trở thành văn bản cơ sở của Phật giáo khắp nơi. Kinh Hoa Sen thể hiện mạnh mẽ tiềm năng vô hạn và phẩm giá vốn có trong đời sống mỗi người, trong đó dạy rằng ý chí quyết tâm của cá nhân có thể chuyển hóa tất thảy. Kinh Hoa sen  khơi dậy niềm tin vào năng lực vốn có của con người về trí tuệ, sự dũng cảm và lòng từ bi. Kinh Hoa Sen được coi là hàm chứa tinh túy của giác ngộ nơi Đức Phật, mang lại cho người đọc chìa khóa để chuyển hóa khổ đau, giúp cá nhân cũng như toàn xã hội phát triển.

Trong một bức vẽ minh họa lâu đời trong một quyển Kinh Hoa Sen (1257), hoa sen tượng trưng cho hoàn cảnh khó khăn của Đức Bồ Tát: ngập trong bùn nhưng cây sen vẫn vượt qua mọi khó khăn và đâm hoa trong không gian của sự giác ngộ. Các bông sen trong tranh của Bằng thể hiện cốt lõi của biểu tượng này và sự hiện hữu đậm chất thiền của nó mời gọi sự khám phá vẻ đẹp thực tại bên trong.

Bằng quay lại nhiều lần với chủ đề sen. Sự khám phá vòng tuần hoàn sinh thái của ông được thể hiện bằng các kỹ thuật nhiều lớp mô tả quá trình tự nhiên. Ám ảnh bởi tính vật chất của loài hoa dát vàng, tác phẩm của Bằng ghi lại mọi giai đoạn trong một vòng đời sen, bộc phát hoàn toàn trong bộ sưu tập “Thanh âm của Thinh lặng”. Trong các tác phẩm này ông tôn vinh loài hoa thiêng: những hạt mầm bé nhỏ và đám rễ kiên cường nảy nở trong bùn lầy u tối nuôi dưỡng những cành hoa tươi xanh, rồi cuối cùng ở đầu cành bung nở thành những đóa thơm tho.

Bao trùm quá khứ hiện tại và tương lai, hoa sen của Bằng sinh sôi nảy nở và thụ phấn trong các giai đoạn đâm hoa hoặc lụi tàn, rũ xuống hoặc quay cánh hoa về phía mặt trời. Một mảng tối sâu đôi khi xâm chiếm các bức họa của ông nhưng các lớp đất ở đây rõ ràng có sự thâm nhập của các vi khuẩn từ bùn tạo ra vẻ kỳ bí của sự quang hợp. Ánh sáng đôi lúc bị làm mờ bằng kỹ thuật sfumato tả hơi nước thoát ra từ sự biến đối hóa chất chậm chạp sâu trong bùn đen. Trong vùng sinh thái sôi động của miền khí hậu đóng kín dưới các tán lá có một hệ động vật năng động, phía trên mặt nước, phản xạ qua lớp cánh ánh kim của lũ chuồn chuồn.

Trong các bức tranh này, Bằng mô tả các biến thể về hoa sen từ lúc ủ mầm đến khi kết nụ sau đó đến lúc nở hoa rồi chuyển sang giai đoạn gieo vãi giống từ các đài sen hình nang mà cuối cùng phải tự mình mục nát một cách đau đớn và chậm rãi, biến thành chất nhớt nuôi dưỡng mầm sen mới. Chu kỳ luân hồi của sen cho thấy một cách đầy đủ sự khởi đầu và kết thúc của một quá trình sinh thái. Các đồ họa hoàn tất thể hiện một kỹ thuật pha trộn không cho thấy có điểm kết, cũng như  không theo thứ tự  gần xa, đông hoặc tây, trung tâm hoặc ngoại vi.

Thay vào đó, các bức tranh hoa sen trong bộ sưu tập “Thanh âm của Thinh lặng” tập trung vào những yếu tố vĩnh hằng tròn rồi khuyết cùng trăng và quang phổ hóa học.  Đọng lại trong chuỗi xử lý mầu sắc nhấp nhô như sóng biển, các sáng tác của Bằng khiến góc nhìn hậu Phục Hưng chỉ còn là những kĩ thuật lừa mắt (trompe l’oeil). Mời gọi khán giả bỏ đi các chi tiết không quan trọng và tập trung vào lạc thú, thần tình yêu và vẻ đẹp tiềm ẩm thần tiên trong cuộc sống hàng ngày, các bức họa của Bằng dường như chắc chắn thúc giục khán giả lắng lại và nhìn nhận thực chất những mối lo âu của mình: chỉ là những thứ nhỏ nhặt so với sự vô tận của niềm vui và sự khao khát khám phá thiên nhiên, cho dù ta đang ở đâu.